S?rh?dl?rin d?yi?dir? bilm?diyi m?d?niyy?t

[zulfuqar]

?hli Haklar (ger??k insan, do?ruya inananlar) ictimai, inan?sal v? m?d?ni qurulu?u s?b?biyl? qapal? bir x?susiyy?t da??yar. Batini bir ?ox topluluq kimi onlar?n bu “sir” qoruma x?susiyy?tl?ri m?vzusunda probleml?ri olmu?dur. Bu inanc ba?a d???lm?si ?n ??tin v? nam?lum olan inancd?r.

?hli Haklar yay?ld??? co?rafiyalarda ?li ?lahilik, Yarsanilik, Tay?fasanl?k, Kakailik (?raqda) kimi adlarla xat?rlanmaqdad?r B?zi b?lg?l?rd? ?eytanp?r?st v? ya Davudi olaraq da adland?r?lm??lar.

?ranl? ara?d?rma?? M. H. S?dd?k ?hli Haqq? bel? t?yin etm?kd?dir: "?hli Haqq ad?n? m?d?niyy?t t?qib?isi b?y?k da??n?q d?rvi? qruplar?na vermi?l?r v? bunlar sufi deyildirl?r.

“?hli Hak” s?z? Hurifilikd? d? ?ox m??hur idi, lakin “?hli Hak” dediyimiz bu ax?n?n sistemli bir ??kil almas? Sultan Sahakla (Sultan ?shak) olmu?dur. Onun qurdu?u bu sistem? "Sultanl?q Piramid?" dey? bil?rik. Sultan Sahakdan sonra bu ax?n?n d???nc? formas?n?n yaz?l? oldu?u risal?l?r v? kitablar "X?zin? K?lamlar?" v? "S?r?ncam" adl? alt? hiss?d?n ibar?t olan bir kitabda toplanm??d?r. S?r?ncam?n b?lm?l?ri;

1. Barge Barge ( Bargah )

2. H?ftivan? D?vr?

3. G?lim v? Qul D?vr?

4. Q?rxlar D?vr?

5. Abdin D?vr?

6. Ki?ik S?r?ncam D?vr?

?hli Haqqlarda “?l?vi” olduqlar? ???n eynil? Hurifil?r, Bekta?iler, Xorasanda S?rbi Daran v? Seyid M?mm?d Nur B?x?inin h?r?kat? v? dig?rl?ri kimi h?r vaxt t?zyiql?r? m?ruz qalm??lar.

Yarsanilik ilk olaraq 13-c? ?srin sonlar?nda B?rz?nc? k?ndind? do?an Sultan ?shak t?r?find?n sisteml??dirilmi?dir. Bu d?vr Abbasi D?vl?tind? f?ls?fi, m?zh?bi, siyasi v? ?mumiyy?tl? ictimai ??ki?m?l?rin ?ox oldu?u v? Abbasi x?lif?l?rinin, d?vl?tin par?alanma m?dd?tin? qar?? qoya bilm?dikl?ri d?vr? b?rab?r g?lm?kd?dir. Bu d?vrd? Yarsaniliyin m?rk?zi m?vqeyind?ki ??hri Zor b?lg?sind?, ba?da Batinilik olmaq ?zr? f?rqli dini h?r?k?tl?r s?r?t qazanaraq yay?lma?a ba?lam??d?r. Ayr?ca bu b?lg? v? ?traf?nda olan T?rk, Fars v? K?rd kimi f?rqli m?d?ni v? etnik m?n??li ?ns?rl?r aras?nda m?zh?bi ??ki?m?l?rin yan?nda etnik qar??durmalar da m?vcud idi. Yarsanilik bel? bir m?hit i??risind? ortaya ??xm?? v? Sultan ?shak t?r?find?n sisteml??diril?r?k yay?lma?a ba?lam??d?r.

Sultan ?shak, fiqh, f?ls?f? v? ilahiyyat oxumu? b?y?k bir alim olaraq b?zi qabaqda g?l?n din adamlar?n? t?siri alt?na alaraq onlar?n maraq v? simpatiyas?n? dinin bu ??rh v? anlay???na ??km?yi bacarm??d?. Sultan ?shak Yarsaniliyin t?m?lini meydana g?tir?n fikirl?rini “S?r?ncam” adl? bir ?s?rd? y??m??d?r. Sultan ?shak ?z?n? ba?l? olanlardan sahib olduqlar? ?qid?ni gizli tutmalar?n?, q?tiyy?tl? ??l? if?a etm?m?l?rini ist?mi?dir. ??nki insanlar?n ilahi ger??yi bilm?dikl?rin? g?? bu ?qid?nin m?ridl?rin ?r?yind? bir sirr olaraq qalmas? z?ruri idi. Din v? etiqad sirl?rini s?yl?m?zl?r. ??nki sirl?ri d?rin sirl?rdir. Bu sirl?ri ?z qad?nlar?na bel? s?yl?m?zl?r. ??nki onlara g?r? qad?nlar?n a??l? z?ifdir. ?rad?l?ri d? el? z?if ki bu sirl?r onlara q?tilikl? ?man?t edilm?z. Yarsanil?r sirr tutma?? ?z ?qid?l?rinin bir g?r?yi sayarlar. Bu da onlar?n dini ?qid?l?rinin ?n ?h?miyy?tli ?ns?r?d?r. He? bir ??kild? m?lumatlar?n? verm?zl?r, sirr saxlamaqla tan?narlar. yarsanil?rin aliml?ri il? ?eyxl?ri dini y???ncaqlar?nda m?nsublar?n? he? bir sirri if?a etm?m? bar?sind? n?sih?t ed?rl?r v? onlara Yarsaniliyin ?qid? sirrini xaricil?r? if?a etdikl?ri t?qdird?, C?nab? Haqq t?r?find?n c?zaland?r?lacaqlar? v? onun q?z?bin? m?ruz qala bil?c?kl?rini s?yl?y?r?k onlar? x?b?rdar ed?rl?r.

Sultan ?shak ad?tl?r v? ?n?n?l?r haqq?nda ?h?miyy?tli g?r??l?r dil? g?tir?r?k c?miyy?tin dirlik v? nizam? ???n h?r k?sin b?rab?r olmas?n?n vacibliyini vur?ulam??d?r. Yarsanilikd? f?rdl?r aras?nda tam bir k?m?kl??m? vard?. ??nki Bir yar?n dig?r yar?nin qarda??, birinin evi h?r k?sin evi, mal? da h?r k?sin mal?d?r. Birlik v? birlik i?ind? ya?ayarlar. Ail?nin bir f?rdi oldu?unda h?r k?s onunla olar. Biri d? evl?ndiyind? h?r k?s ona qa?ar h?diyy?l?r ver?r. Bir yar?n ba?qa bir yar?nin mal?na g?z tikm?z, onu o?urlamaz. Bu halal deyil. He? biri o birini s?z ya da h?r?k?t olaraq qorxutmaz

Sultan ?shak h?l? ortaya ??xmadan bu h?r?k?ti qurma fikirini ilk olaraq ortaya atan ?ah Xo?un olsa da ger??k qurucusu Sultan ?shakd?r. ?ah Xo?un: Ger??k ad?; S?r?ncam adl? ?s?rd? M?bar?k ?ah b. C?lal? Xatun ?l-Loristani olaraq ke??r. R?vay?t? g?r? Loristan hakimi M?rza Aman?n C?lal? Xan?m ad?nda bir q?z? vard?r. ?ox g?z?l olan C?lal? xan?m bir g?n yatm??k?n b?d?nin? ilahi bir nur gir?r. Bu hadis?d?n sonra m?c?z?vi bir ??kild? hamil? qalan C?lal? Xan?ma atas?, zina etdiyi z?nniyl?, q?zaraq q?tlini ?mr ed?r. Qarda?lar? onu ?ld?rm?k ?zr? uzaq v? t?nha bir yer? apararlar ancaq bu s?rada ki?ik qarda?? ona m?rh?m?t ed?r v? dig?r qarda?lar?ndan bac?lar?n? ?ld?rm?yib ??l heyvanlara yem olaraq, kims?siz yerd? buraxmalar?n? ist?r. Ancaq qarda?lar?ndan biri bac?s?n?n yan?nda qalar v? o biri qarda?lar?ndan atalar?na d?nm?l?rini ist?r. Qarda?lar d?n?nc?, bac?lar?n?n ayaq v? ?ll?rini ba?lar v? q?l?nc?n? ??k?r; ancaq tam o ?snada qeybd?n bir s?s g?lir: "Q?z qarda??n t?mizdir, qar?n?ndak? u?aq is? Allah?n bir nurudur. O, yax?nda do?ulacaq v? insanlara xeyr v? ?dal?td? r?hb?r olacaq." Qarda?? bu ?a??r??? e?idinc?, ?r?yin? qorxu gir?r v? bac?s?n?n ?ll?rini v? ayaqlar?n? ?pm?y? ba?lar. ?zr ist?dikd?n sonra ata evin? d?n?rl?r v? ail?sin? hadis?ni izah ed?rl?r. Atalar?, bu v?ziyy?tin Allah?n bir ?mri oldu?unu ifad? etdikd?n sonra q?z?n? ba???layar. Daha sonra u?aq do?ular v? M?bar?k ?ah y?ni ?ah Xo?un ad? veril?r. Ard?ndan Qax R?za ad?nda bir adam C?lala Xatuna g?lir v? ona "Allah s?n? M?bar?k ?ah? h?diyy? etdi. Yax?nda insanlar? d?zg?nl?k v? haqqa d?v?t ed?c?k." dey?r.

?lk yarsani fikirl?r Havraman v? ??hri Zora ?ah Xo?un t?r?fdarlar? kanal? il? ?atm??d?r. ?ah Xo?un h?yatda ik?n t?r?fdarlar?na T?nbur s?si e?idildiyi zaman, onun x?lif?sinin ortaya ??xaca??n? s?yl?diyind?n, Xo?unun t?l?b?l?ri t?nbur s?sini g?zl?mi?l?r. S?rk?t k?ndind? bir a?ac alt?nda g?zl?y?rk?n, tanbur s?sini e?itdikl?rind?, z?hur zaman?n?n g?ldiyini anlarlarm??.

V?d edil?n Ata Navus ?l-Caf 11-ci ?srd? ya?ad?. ?sl ad? ?brahim b. ?hm?d olub, l?q?bi Navusdur. Navus l?q?bi il? tan?nan bu ??xs, q?rib? v? m?nas?z ?eyl?rd?n dan??d???ndan ?t?ri insanlar t?r?find?n d?li olaraq q?bul edil?rdi. Buna g?r? ona D?li ?brahim deyilmi?dir. ?oxu Ata Xo?unun t?r?fatarlar?ndan ibar?t yaranan insanlar ona qat?ld?. Ancaq qeyd? d?y?r bir ?ey ed? bilm?di. ?l?m?nd?n sonra ona ba?l? olanlar Havraman torpaqlar?na da??naraq ?kin?ilikl? m???ul oldular.

Ancaq b?lg?nin ir?li g?l?nl?ri il? zidd d??d?kl?rind?n orada uzun m?dd?t ya?aya bilm?dil?r. Daha sonra B?rz?nc? b?lg?sin? k?? etdil?r. Orada ?eyx ?sa B?rz?nci onlar? qonaq etdi. ?z? o b?lg?nin qabaqda g?l?n r?isl?rind?n idi. Xo?unun t?l?b?l?ri B?rz?nc? ?traf?nda qalma?a q?rar ver?r?k onun muridi oldular. Bunlar Davud, B?nyamin v? Musa ad?nda ?? adam idil?r. ?eyx ?san?n M?h?mm?d Nur v? Seyid Musa ad?nda iki qarda?? vard?. ?eyx ?sa il? qarda?lar? H?cc f?riz?sini etm?k ?zr? s?f?rin? ??x?rlar. H?ccd?n sonra ?imaldan d?n?r?k ?raqa do?ru ir?lil?dil?r v? B?rz?nc? b?lg?sin? ?at?rlar. Bir gec? Seyid ?sa Pey??mb?ri yuxusunda g?r?r v? pey??mb?r ondan orada qalmas?n? v? bir m?scid tikm?sini ist?r. Bu yuxu ?z?rin? iki qarda? B?rz?nc? k?ndind? qalma?a q?rar ver?rl?r. Ancaq M?h?mm?d Nur, H?m?dana d?nm?yi q?rara alar. Qalanlar is? o torpaqlara yerl???r. Bu torpaqlar ?eyx Xalid? aid torpaqlard?r. ?eyx Xalid, ?eyx M?h?mm?d Tacul-Arifin ?bil-V?fan?n n?v?sidir. M?zar? B?r?z?nc? yax?n?ndak? Bostin k?ndind?dir. ?eyx Xalid bu torpaqlar?n ?eyx Musa v? ?sa t?r?find?n istifad? edildiyini e?idinc? sevin?r. Onlara bu torpa?? h?diyy? ed?r. Bu torpaqlar m?skunla?d?qlar? b?lg?y? yax?n idi.

?eyx Xalid q?z?n? ?eyx Musa il? evl?ndirmi?dir. Daha sonra A?calar b?lg?sin? ged?rl?r. Burada d?v?td? olark?n ?eyx Musa sui-q?sd? u?ray?b ?ld?r?l?r. Seyid ?sa ?l-B?rz?nci x?b?ri e?idinc? Musan? B?rz?nc?y? apar?b oraya d?fn ed?r. Ard?ndan Seyid ?sa qarda??ndan qalan dul Fatma il? evl?n?r v? ?z?nd?n Abd?lkerim, Seyid M?h?mm?d, Seyid Tariq, Seyid Mirsur, Seyid Visaliddin, Sultan ?shak, Kemalettin, Cemalettin, Abbas, Bayezid, H?seyn v? H?s?n ad?nda on iki o?ulu olar. Yarsani qaynaqlara g?r? ?eyx ?san?n ilk h?yat yolda?? Gazavi q?bil?sind?ndir. Ondan ?? o?ulu olmu?dur. O?ullar? ?eyx Abd?ls?ttar, Seyid Abd?lk?rim v? Seyid Abd?lqadirdir. R?vay?t? g?r? ?eyx ?sa ya?l?l???nda bir g?n ?? d?rvi? t?r?find?n ziyar?t edilmi?dir. Bu d?rvi?l?r ?z?nd?n t?krar evl?nm?si m?vzusunda xahi?d? olurlar. ?eyx ?sa ?ox ya?l? oldu?u ???n t?krar evl?nm?yi uy?un hesab etm?yib d?rvi?l?rin xahi?ini n?zak?tl? geri ?evir?r. Ancaq bir m?dd?t d???nd?kd?n sonra ikinci d?f? evl?nm?yi uy?un hesab ed?r. ?eyx ?sa, H?seyn B?yin g?z?l ?xlaq v? t?qvas? il? ?n qazanm?? olan q?z? Deyrak Xatun il? evl?nm?k ist?r. H?seyn B?y ?ox s?rt bir mizaca sahib biridir v? Zahiri m?zh?bin? m?nsubdur. Bu s?b?bl? ?eyx ?san?n bu ist?yini r?dd ed?r?k g?l?n el?il?rin ?ld?r?lm?sini ?mr ed?r. Ancaq d?rvi?l?r ?ld?r?ld?kd?n d?rhal sonra t?krar h?yata d?n?rl?r. Bu hadis?, d?rvi?l?rin m?c?z?l?ri ayd?n olana q?d?r iki-?? d?f? t?krarlanar. H?seyn G?z?t ya?anan hadis?l?rd?n sonra q?vm?n?n ir?li g?l?nl?rin? m?sl?h?tl???r?k ?eyx ?san?n ?z q?z? il? evl?nm?sin? raz? olar. Lakin bu evliliyi ist?m?diyi ???n ?ox a??r ??rtl?r ortaya qoyar. T?kk? il? ?z evi aras?ndak? yolun ?ox qiym?tli ??yalar il? d???nilm?sini, buna ?lav? olaraq da ?? g?n i??risind? q?z?l y?kl? min qat?r v? min at?n ?z?n? verilm?sini ist?r. H?seyn B?yin ist?kl?ri ?z?rin? ?? d?rvi? yola ??xarlar v? ert?si s?h?r b?t?n ist?kl?rini yerin? yetirmi? olaraq geri d?n?rl?r. Bel?likl? Mir M?h?mm?din ist?kl?ri realla?m??d?r v? evlilik ???n he? bir mane? yoxdur. N?hay?t onlar evl?n?rl?r. Evliliyin ?z?rind?n bir il ke?dikd?n sonra 1272-1273 ilind? Seyid ?shak d?nyaya g?lir v? g?n?m?z? q?d?r g?l?n Yarsaniliyin tarix??si ba?lar.

Zaman ke?dikc? Seyit ?shak b?y?y?b g?nc bir f?rd olmu?dur. Seyit ?shak?n g?nclik d?vrl?rind? atas? ?eyx ?san?n t?kk?sinin bax?m v? t?mir? ehtiyac? vard?. T?kk?nin tavan?n?n g?cl?ndirilm?si ???n istifad? edil?c?k taxta qeyri-kafi olunca ?eyx ?sa d???nm?y? ba?lam??d?r. Atas?n?n d???nc?li hal?n? g?r?n Seyit ?shak divarlardan birinin ?z?rin? ??xar v? b?y?k qarda??na "uzat qarda??m" dey? q??q?rar. Taxta par?as? ?zba??na uzanar bel?c? ?skik taxta ehtiyac? aradan qald?r?lm?? olar. Atalar? ?eyx ?san?n v?fat?ndan sonra qarda?lar aras?nda bir ixtilaf ba?lar. X?susil? qarda?lar? atalar?n?n xilaf?tini boynuna g?t?rm?k ist?y?n ?shaka qar??d?r. Bu ixtilaf mirasdan qaynaqlanmaqdad?r. ?shak is? uzaqla?ma?? se??r; ancaq anas?ndan ?? ?ey ist?r: Atas?n?n s?ccad?si, yem?k masas? v? qazan?. Bu ??yalar is? atas?n?n t?kk?sin? aiddir. Bir r?vay?t? g?r? qarda?lar? ?shakdan ??yalar? g?t?rd?kd?n sonra B?rz?nc?ni t?rk etm?sini t?l?b etmi?l?r. ?shak oradan Pirdivara t?l?b?l?ri il? birlikd? ged?r. ?shak B?rz?nc?ni t?rk edinc?, yan?nda Davud, B?nyamin v? Musa ad?ndak? ?? d?rvi?l? ??yalar?n? g?t?r?b ged?r. ?shak?n anas? Xatun Deyrak ?shak?n qarda?lar?ndan ?shak?n g?t?rd?y? ??yalar?n ?eyx ?sa ail?sinin q?ruru oldu?unu v? n?yin bahas?na olursa olsun geri g?tirm?l?rini ist?r. Bunun ?z?rin? qarda?lar? d?rhal ?shaka qar?? silahl? adamlar tutaraq, ?shak v? t?r?fdarlar?n? izl?m?l?rini v? al/g?t?rd?y? b?t?n miras? geri al/g?t?rm?l?rini ist?y?rl?r. ?shak bu x?b?ri e?idinc?, Kehvi, N?v?y? s???n?b t?r?fdarlar? il? orada gizl?n?r. Ancaq t?qib?il?r icaz?s(n)i taparlar v? onlar? ?? g?n m?hasir?y? al/g?t?r?rl?r. ?shak is? yolda?lar?ndan Pir Davuddan s?ccad?sinin alt?ndak? torpaqdan iki ?lini doldurmas?n? v? qarda?lar?n?n ?z?rin? atmas?n? ist?r. Davud ?shak?n bu t?l?bini eynil? yerin? yetir?r. Bunun n?tic?sind? t?qib?il?r da??lar, bir qisimi is? ?ld?r?l?rk?n, dig?rl?ri d? qa?arlar. Daha sonra ?shak v? adamlar? yola davam ed?rl?r. N?tic?d? Havramana g?lib orada Niyazxan?ni tik?rl?r v? bel?c? Yarsanilik t?sis edil?r.

Qara qoyunlu d?vl?ti d?vr?nd? Yarsanil?rin say? artd?. Bu inki?af n?tic?sind? Yarsanil?rin qabaqda g?l?n adamlar? Qara qoyunlu d?vl?ti t?r?find?n simpatiya g?r?r?k m?rk?z? ?a??r?ld?lar. Bu yax?nl???n n?tic?sind? Havraman v? ??hri Zor b?lg?sind? Havar, Davudan, Pirdivar, ??zhan, ??miran, S?rk?t, K?lb?k, Mordin, Sazan, Arbet v? Xo?un ?eyhan k?ndl?ri tikildi. ?trafdak? sufilik ?qid?sin? inananlar t?r?find?n q?bul g?r?nm?diyi ???n Yarsanilik inanc? ba?qa b?lg?l?rd? ?z?n? t?r?fdar tapma?a s?y g?st?rdi. Buradak? Sufil?rl? Yarsanil?r aras?nda g?r?? f?rqliliyind?n do?an m?bahis?, m?zakir? v? ya?anan g?rginlikl?r n?tic?sind? yar?nl?r Havraman v? ??hri Zoru t?rk ed?r?k S?leymaniy? b?lg?l?rin? k?? etdil?r.