Elm T?hsilind? M?nh?c

[Muksir]

Saytlar?n birind? maraql? bir m?qal? g?rd?m. Elm t?hsilind?ki prinsipl?r haqq?nda. G?man edir?m siz? d? maraql? olar.

??? ???? ?????? ??????

?????? ????????? ????????? ????? ????? ????????

"Elm t?l?bi/t?hsili h?r M?s?lmana f?rzdir"

M?q?ddim?

Elm v? ?hlinin f?zil?ti zikr edilm?y? ehtiyac buraxmayacaq q?d?r m??hurdur. G?n?m?zd? d? m??yy?n q?d?r d? olsa M?s?lmanlardan elm? y?n?l?nl?r – Allaha h?md olsun – vard?r.

Bu M?s?lmanlar?n bir ?oxu elm ?ld? etm?k m?qs?dind? olsada elm t?hsilinin ?sas prinsip v? qaydalar?ndan x?b?rsizdirl?r. N?tic? olaraq m?qs?dl?rin? tam ?ata bilmir v? ya asanl?qla ?ld? edil?c?k ?eyl?ri ??tin yollardan ?ld? edirl?r. B?z?n is? h?d?fl?ri ?ox ?mumi olub d?qiqlikd?n uzaq olur. Y?ni m??hur "qay?/h?d?f" problemi ya?an?r.

T?biidir ki, h?d?fi d?qiq olmayan?n h?d?f? ged?c?yi yolu da do?ru ola bilm?z. H?d?f? yolla var?lar. Yol is? h?d?f? g?r? t?sbit edil?r.

Elm t?hsilind?ki probleml?ri n?z?r? alaraq bu m?vzuda ki?ik bir yaz? yaz?b, onlara g?c?m nisb?tind? yol g?st?rm?yi ?z?rim? borc bildim.

Bu m?vzuda yaz?lm?? bir ?ox risal?ni inc?l?y?r?k onlar? t?lxis ettim, ?n?mli g?rd?y?m t?m?ll?rini ald?m v? onlar? m?mk?n q?d?r sisteml??dirdim. Elm talibin? yol g?st?r?n qaynaq ?s?rl?rin bu sistemli risal?d?n sonra oxunmas?, s?z?ged?n qaynaqlar?n daha yax?? anla??lmas?na k?m?k ed?c?kdir.

Bu yaz? h?m minimum bilgil?ri ?ld? etm?k ist?y?n m?s?lmanlara, h?m d? elm talibl?rin? yol g?st?rm?k v? onlara faydal? olmaq m?qs?dil? yaz?lm??d?r.

Uca Allahdan bu yaz?n? ixlas sahibi h?qiqi elm t?l?b?l?rin? faydal? q?lmas?n? dil?yir?m.

Elml?rin qisml?ri

Elml?r m?xt?lif ?eyl?r etibara al?naraq f?rqli qisml?r? ayr?lm??lar. Lakin biz bunlardan bir ne??sin? toxunaca??q:

1.

Elml?ri ??riliyi y?n?nd?n b?lg?. Elml?r bu y?nd?n ikiy? ayr?l?r:

A ) ??ri elml?r. Quran, H?dis, Fiqh v? b?nz?ri elml?r bu qism? daxildir.

B ) ??ri olmayan elml?r. Tib, H?nd?s?, H?rb v? b?nz?ri elml?r bu qism? daxildir.

2.

Elml?ri ?yr?nm?nin h?km? y?n?nd?n b?lg?. Elml?r bu y?nd?n be?? ayr?l?r:

A ) F?rz olan elml?r. Y?ni ?yr?nm?y?nin ?yr?nm?m?si s?b?bil? g?nahkar oldu?u elml?r. Bu da ?zl?y?nd? "Farzul Ayn" v? "Farzul Kifay?" olaraq ikiy? ayr?l?r. M?k?ll?f M?s?lman?n ?qid?d?n v? ya Fiqhd?n ?z?rin? f?rz olan? v? ya d??m?si ehtimal daxilind? olan haramlar? bilm?si ayni olan f?rz? misald?r.

??k yoxdur ki, f?rzl?rd?n ?n ?n?mlisi k?limeyi ??had?tinin m?nas?n? ?yr?n?r?k t?l?ff?z etm?kdir. Bundan sonra is? s?ras?yla dig?r iman ?saslar? haqda m?lumat ?ld? edil?r.

Fiqhi m?s?l?r? g?linc?, m?s?l?n qad?n?n heyz ?hkam?n? bilm?si ?z?rin? f?rzul aynd?r. ??nki, namaz, oruc, Quran oxuma v? dig?r ibad?tl?ri buna ba?l?d?r. Ev? g?l?n qonaqlara xidm?t ed?n bir qad?n da, kimin ?n?n? hicabs?z ??xmas?n?n qada?an oldu?unu ?yr?nm?lidir.

H?r m?k?ll?fin namaz?n nec?liyini, onu pozan ?eyl?ri, d?st?maz, n?cas?td?n t?mizlik kimi ??rtl?rini bilm?si onun ?z?rin? f?rzul aynd?r.

Ticar?tl? m???ul olana ticar?td? qada?an olan ?eyl?ri bilm?si f?rzul aynd?r. H?tta b?zi aliml?r ?sl?n vacib olmayan ticar?t, nigah kimi ?eyl?r haqq?nda demi?l?r: "Bir kims?nin ?hkam?n? ?yr?nm?d?n bu i?l?rl? daxil olmas? haramd?r".

?nsan?n, d??m?si m?mk?n olmayan haramlar? bilm?sin? is? ehtiyac yoxdur. Lal kims?y? s?yl?nm?si haram olanlar?, kor kims?y? bax?lmas? haram olanlar? bilm?si g?r?kli deyildir.

Q?saca olaraq "elm m?luma tabedir". Bir ?ey f?rzul aynd?rsa haqq?nda yet?rli bilgiy? sahib olmaq da f?rzul aynd?r. M?ndubdursa haqq?nda bilgiy? sahib olmaq da m?ndubdur...

Bu m?lumatlar? alma vaxt?na g?linc? aliml?r m?s?l?n z?hr namaz?ndan ?nc? bulu?a ?atm?? olan?n z?hr?n girm?sil? bu ?hkamlar? ?yr?nm?sinin g?r?kli oldu?unu s?yl?mi?l?r. Lakin bu, namaz vaxt?n?n bu elmi almaq ???n yet?rli oldu?u zamand?r. ?g?r namaz vaxt? bu elmin t?hsili ???n yet?rli olmayacaqsa namazdan ?nc? yet?rli zaman ayr?laraq bu i?in ?hkam? ?yr?nil?r.

Qurani K?rimin hifz edilm?si, ?r?b dili, Fiqhin tamam? v? s. elml?r is? kifayi f?rz? misald?r. D?ny?vi elml?rd?n d? bu qism? daxil olan elml?r m?vcuddur. M?s?lmanlar?n canlar?n?, mallar?n?, namuslar?n? qorumalar? ???n g?r?kli olan elml?r f?rzul kifay? qismind?ndir. M?s?l?n canlar? v? sa?laml??? qorumaq ???n tibb elmi, kafirl?rl? sava?maq ???n h?rb elmi v? ya ca??n t?l?bin? uy?un silahlar haz?rlamaq ???n kimya, fizika v? b?nz?ri elml?r. M?s?lmanlar?n bu elml?r? nec?d? ehtiyac? vard?r!

B ) M?ndub. Y?ni t??viq edil?n elml?r. B?zi ??ri elml?rin d?rinlikl?rin? dalmaq, inc? m?s?l?l?ril? m???ul olmaq bu qisimd?ndir. H?m?inin insan?n m???ul oldu?u i?l?rd?n m?ndublar? bilm?si d? m?ndubdur.

C ) M?bah. Y?ni s?rb?st olan elml?r. Tarix, ?d?biyyat bu qismd?ndir.

D ) M?kruh. Y?ni xo?ag?lm?z elml?r. Qad?na olan e?qd?n v? b?nz?ri ?eyl?rd?n b?hs edil?n ?erl?r bu qismd?ndir.

E ) Haram olan elml?r. Y?ni ?yr?n?nin g?nahkar olaca?? elml?r.R?ml, F?ls?f?, Sehr v? Musiqi bu qismd?ndir.

??ri elml?r ?sl?n ya F?rzul Ayn, ya F?rzul Kifay?dir. Lakin b?zil?rind? d?rinl??m?k m?ndub da ola bil?r. Y?ni ??ri elml?rd?n m?kruh v? ya haram olan? m?vcud olmay?b, bunlar d?ny?vi elml?rd?ndir.

3.

Elml?rin m?rt?b?l?ri y?n?nd?n b?lg?. Bu y?nd?n elmin ?? m?rt?b?si vard?r:

A ) ?l ?qtisar (

????????

) – ?btidai m?rh?l?.

B ) ?l ?qtisad (

????????

) – Orta m?rh?l?.

C ) ?l ?stiqsa (

?????????

) – Ali m?rh?l?. (Bu m?rh?l?y? tabahhur – d?rinl??m? d? deyilir)

Bu qisiml?ndirm?nin h?qiq?t?n d? b?y?k faydalar? vard?r.

H?r elmin d? ?? m?rt?b?sil? bilinm?si f?rzul ayn deyildir. ?qtisar m?rt?b?si f?rzul ayn, iqtisad m?rh?l?si kifay?, istiqsa m?rh?l?si m?ndub olan elml?r oldu?u kimi, istiqsar? b?zi kims?l?r? vacib olub, istiqsas? haram olan elml?r vard?r.

M?rt?b?l?rin s?rh?dl?ri n?l?rdir? M?s?l?n ?qid? m?vzusunda ?azalinin t?sbiti bu ??kild?dir: ?hli S?nn? ?qid?sini d?lilsiz bilm?k iqtisar, d?lill?riyl? v? bid?t ?hliyl? m?bahis? ed?c?k ??kild? bilm?k is? iqtisad m?rt?b?sidir.

H?disd? is? b?lg?s? bu ??kild?dir: ?qtisar m?rt?b?si Buxari v? Muslimin h?disl?rini laz?m oldu?u zaman axtar?b tapa bil?c?k ??kild? bilm?kdir. Bunlar? ?zb?r bilm?k ??rt deyildir. S?hih m?sn?dl?rd?ki h?disl?ri d? buna ?lav? ed?rs? bu art?q iqtisad m?rh?l?si say?lar.

?bu B?kr ?l Mara?iy? g?r? is?, N?hv elmind? iqtisad m?rt?b?si ?bn Hi?am?n "Mu?nil L?bib", ?bnul Hacibin "?l Kafiy?" adl? ?s?rl?ril? tamamlanm?? say?lar.

H?tta bir ?ox alim bu m?rt?b?l?r? uy?un kitablar t?snif etmi?dir. Misal olaraq Vahidinin "?l V?ciz", "?l Vasit" v? "?l Basit" adl? 3 ?d?d t?fsirini, ?azalinin yen? eyni adlar? da??yan 3 ?d?d fiqh kitab?n? g?st?rm?k m?mk?nd?r.

Elm t?l?b?sinin h?r zaman h?d?fini bilm?si v? elml?rin bu h?d?f? uy?un m?rh?l?l?rini almas?, ehtiyac olmayan d?r?c?d? d?rinl??ib dig?r m?him ?eyl?ri t?rk etm?m?si laz?md?r.

Misal olaraq haqlar?nda m?lumata sahib oldu?um b?zi m?dr?s?l?ri g?st?r? bil?r?m. Bu m?dr?s?l?rd? t?xmin?n yeddi il ?r?b dili t?dris edilir ki, n?tic?d? ?al??qan t?l?b? bir n?hv?i q?d?r elm? sahib olur. Bu he? d? m?qs?d? uy?un bir ?ey deyildir. ??nki, yeddi il sonunda m?zun olmu? t?l?b?nin m?qs?di Quran t?fsiri yazmaq v? ya m?ct?hid olmaq deyildir. Ona ?r?bc?d?n laz?m olan, h?d?fin? ?atmaq ???n laz?m olan miqdard?r.

Elmd?ki Qisiml?ndirm?nin Faydalar?

Bu qisml?ndirm?l?rin faydalar? n?d?n ibar?tdir? Bu t?qsimatda bir ?ox faydalar vard?r ki, ?n m?himl?ri a?a??dak?lard?r:

1. M?k?ll?fl?r, ?z?rl?rin? vacib olan elml? olmayan? ay?rd etmi? olarlar. Bel?likl? hans? elmi ?yr?nm?y?nin g?nahkar oldu?u ortaya ??xm?? olar.

2. F?rzul ayn elml?r t?sbit edildikd? m?s?l?n ?vlad?n valideynind?n icaz? almadan s?f?r? ??x?b t?hsil ed?c?yi elml?r d? anla??lm?? olur.

3. Elml?rd?n f?rzul ayn, f?rzul kifay? v? m?ndub olanlar?n bilinm?si n?tic?sind? m?vafiq bir ??kild? s?raya qoyularaq ?yr?nil?r. Haram olan elml?r bilin?r v? onlardan uzaq qal?nar.

4. Elml?rin m?rt?b?l?ri bilindiyi t?qdird? hans? m?rh?l?nin hans? h?kmd? oldu?u bilin?r v? insanlar ?z?rl?rin? d??m?y?n h?tta b?z?n haram olan m?rt?b?l?rd?n uzaq durmu? olarlar.

?n ?n?mlinin ?n? Al?nmas?

Elml?r ?ox insan h?yat? is? q?sad?r. El? is? h?r insan ?nc? ?z? ???n ?n ?h?miyy?tli elml?ri ?yr?nm?li, daha sonra s?ras?yla ?n?m d?r?c?sin? g?r? dig?r elml?ri t?hsil etm?lidir.

Bu, m??hur bir qayda olub, "?n ?h?miyy?tlinin daha ?h?miyy?tlid?n ?n? al?nmas?" (

?????? ???????? ??? ?????????

) ??klind?dir.

Yuxar?da zikr etdiyimiz kimi m?k?ll?f? f?rzul ayn olan, oldu?u hal?n h?kml?rd?n etm?si v? etm?m?si laz?m olan ?eyl?ri bilm?sidir ki buna "?lmul Hal – Hal Elmi" deyilir.

Lakin, t??ss?fl?r olsun ki qarda?lar?m?z aras?nda bu qaydan? s?x s?x pozanlar ?oxdur. M?s?l?n namazda qorunmas? g?r?kli olan n?cas?tl?ri bilm?diyi halda tarixd?n ?bn K?sirin "?l Biday?tu v?n Nihay?" kitab?n? oxuyan, yuxunun d?st?maz?n? pozub pozmad???n? bilm?diyi halda Nuhun – aleyhissalam – g?misinin hans? a?acdan haz?rland???n? ?yr?nm?k ???n t?fsirl?ri alt ?st ed?n, s?hv s?cd?sinin hans? halda g?r?kli oldu?unu bilm?diyi halda Quran?n m?xluq olub olmad??? ?z?rind? m?lahiz? ed?n kims?l?r vard?r.

Uca Allah bizi v? sizi haqqa m?v?ff?q etsin.

Sad?d?n M?r?kk?b? Do?ru

H?r ?eyd? oldu?u kimi elmd? d? t?rtib sad?d?n m?r?kk?b? do?ru olmal?d?r. Bir elmi t?hsil etm?k ist?y?n kims? ?nc? o elmin ?saslar?n? v? prinsipl?rini ?yr?n?r. Daha sonra is? t?dric?n dig?r m?s?l?l?ri ke??r.

M??yy?n bir elmi t?hsil etm?d?n ?nc? elm t?l?b?sin? laz?m olanlar:

Bu elm m?n? n? d?r?c?d? vacibdir? ?g?r vacibdirs? hans? miqdar v? m?rt?b?si vacibdir? Bu elmin t?hsilind?ki niy?tim xalisdirmi? Bu elmd? t?rtib n?dir, hans? kitablar ?nc? oxunacaq, hans?lar? is? daha sonraya saxlan?lacaq?...

Kitab yoxsa M??llim?

??bh?siz ki, elml?rin bir m??llimd?n al?nmas? t?hsild?ki ?n uy?un yoldur.

Zaman?m?zda m?xt?lif siyasi v? iqtisadi faktorlar s?b?bil? elm ?hliyl? oturub, elml?ri onlardan almaq h?r k?sin nail ola bil?c?yi bir arzu deyildir.

Lakin, nem?tl?ri say?lmayacaq q?d?r ?ox olan Allah, zaman?m?zda da elm talibl?ri ???n yeni qap?lar a?m??d?r. ?st?r h?qiqi, ist?r virtual kitablar?n ?ld? edilm?si asanla?m??, qaynaq kitablar bir ?ox ba?qa dill?r? ?evrilmi?dir.

?nternet al?mind? elm talibin? yol g?st?r? bil?c?k ?hliyy?t sahibi insanlar, web saytlar m?vcuddur.

Bir ?ox elmi d?rsl?r s?sli fayllar ??klind? ?ld? edil? bilir, insanlar evl?rind? oturduqlar? halda s?sli ?slami d?rsl?r? qat?la bilirl?r.

Elm t?l?b?sinin bu nem?tl?ri d?y?rl?ndirm?si laz?md?r. Kitablar?n ?oxlu?u, biz? onlar?n b?zisind?ki n?qsanlar? v? bo?luqlar? dig?rl?ril? tamamlamaq f?rs?ti verir.

Az?rbaycanl?lara xas olan nem?tl?rd?n biri d? T?rk dilind? t?rc?m?l?rin bollu?udur. Uca Allah?n l?tf? v? k?r?miyl? bu t?rc?m?l?r s?r?tl? artmaqdad?r. Bu ?r?b dilini bilm?y?n lakin elm t?hsil etm?k ist?y?nl?r ???n ?ox b?y?k bir nem?tdir.

M?n h?tta m?k?ll?f? f?rzul ayn olan elml?rin bilinm?si ???n t?rk?? t?rc?m?l?rin bel? yet?rli oldu?u q?na?tind?y?m.

Qaynaqlar?m

Bu q?sa risal?ni c?m etm?k ???n ba? vurdu?um qaynaqlar? zikr etm?yi uy?un g?rd?m. Bel?likl? bu m?vzuda daha da geni? ara?d?rma h?v?sind? olan qarda?lar?m?z art?q inc?l?nmi? kitablarla m???ul olmaq yerin? m?nim inc?l?m?diyim qaynaqlara ?nc?lik ver?rl?r:

Burhanul ?slam ?z Z?rnuci "Talimul Mutaallim Tariqat Taallum"

Muhamm?d bin ?bi B?kr ?l M?ra?i "T?rtibul Ulum"

?bu Talib ?l M?kki "Qutul Qulub" (M?vafiq b?l?m)

?bu Hamid ?l ?azali "?hyau Ulumid Din" (Muq?ddim? qismi v? b?zi bablar)

Muhyiddin ?n N?v?vi "?l M?cmu" (Muq?ddim? qismi)

?bn Xaldun "?l Muqaddim?" (M?vafiq b?l?ml?r)

?bn Abidin "R?ddul Muxtar" (Muq?ddim? qismi)

?l M?vsuatul Fiqhiyy?tul Kuveytiyy? (M?vafiq b?l?ml?r)

?hm?d bin ?li ?l Qarni "?l ?bdaul ?lmi" (M?vafiq b?l?m)

Nasir ?l Um?r "?l ?lmu Zarur?tun ??riyy?tun" (M?vafiq b?l?ml?r)

M?vzuyla ?laq?li ?lav? m?lumat almaq ist?y?n qarda?lar bu

linkd?n

faydalana bil?rl?r.