_Zaman_

Oktyabrın əvvəlində vəziyyət yenidən gərginləşmişdi. İrəvan quberniyasının yeni general-qubernatoru qraf Vladimir Tizenhauzenin yanında İrəvan şəhərinin səlahiyyətli nümayəndələrinin iştirakı ilə sakitliyin bərpa edilməsi və qorunması üçün müvəqqəti komissiya yaradılmışdı. Komissiya üzvlərinə səlahiyyət verilmişdi ki, milli ədavət nəticəsində ziyan çəkmiş sakinlərə vurulan ziyanın miqdarını müəyyənləşdirsin və iki həftə ərzində həmin ziyanın qarşı tərəfdən ödənilməsi üçün şəhər orqanları qarşısında məsələ qaldırsın. İrəvanın adlı-sanlı ziyalılarından Pənah xan Makinski, Kərbəlayi Məmməd Əliyev, Ağa xan İrəvanski, Mir Abbas Mirbabayev, Ələkbər bəy İsmayılov, Abbasqulu bəy Hacıbəylinski komissiyanın üzvləri idilər. 1906-cı il fevralın 20-də Tiflisdə Qafqazın canişini Voronsov-Daşkovun sarayında erməni-müsəlman toqquşmalarına son qoymaq məqsədilə sülh konfransı keçirilir. O dövrün mətbuatında “Erməni-müsəlman qurultayı” adlandırılan həmin konfransda canişinliyin bütün heyəti, Tiflis, Yelizavetpol və İrəvan qubernatorları, ermənilərin 28, müsəlmanların 29 nümayəndəsi, iki qazı və iki yepiskop iştirak edir. İrəvan quberniyasının müsəlman nümayəndələrini Ağa xan İrəvanski, Abbasqulu bəy Hacıbəylinski, şahzadə Şahqulu Mirzə təmsil edirlər. Martın 7-dək davam edən həmin konfransda müsəlman nümayəndələri Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ədil xan Ziyadxanov və başqaları «Daşnaksutyun» partiyasının niyyətlərini ifşa edir, onun Qafqazda törədilən qırğınların, terrorçuluğun təşkilatçısı və icraçısı olduğunu göstərir, rəsmi hökumət dairələrinin bu təşkilatın əməllərinə göz yumduğunu sübuta yetirirlər. Tiflisdə keçirilən konfransın nəticəsi olaraq Erməni-müsəlman barışıq komissiyası yaradılmışdı. Lakin toqquşmaların səngiməsindən bir qədər sonra erməni silahlı dəstələri yenidən qırğınlara başlamışdılar. Erməni müəllifi A-donun verdiyi məlumata görə, İrəvan şəhərində dördüncü erməni-müsəlman toqquşması 1906-cı il mayın 27-də və iyunun 8-9-da baş vermişdir. A-Donun yazdığına görə, toqquşma mayın 27-də İrəvandakı Qantar (Tərəzi) meydanında başlayır. Atışma çox qısa davam edir. Köməyə gələn qoşunlar qayda-qanunu bərpa edirlər. Lakin 36 nəfər ölü və yaralı verdikdən sonra. Öldürülən 22 nəfərdən 13-ü erməni, 7-si türk, 1-i molokan, 1-i yəhudi olmuşdur. 14 yaralının 7-si erməni, 4-ü türk, qalanı başqa millətlərin nümayəndələri olmuşlar. A-donun məlumatına görə, iyunun 8-də İrəvanda yenidən toqquşma başlasa da, qoşunların qəti tədbirlərə əl atması sayəsində tezliklə yatırılır. Bu dəfəki toqquşmada hər iki tərəfdən 10 nəfər öldürülür. Qətlə yetirilənlərdən 5-i türk, 3-ü erməni, 1-i kürd, 1-i yəhudi olmuşdur. 19 yaralıdan isə 13-ü türk, 6-sı erməni olmuşdur. İyunun 9-da səhər güclü atəşlə açılsa da, itki olmamışdı. M.S.Ordubadi 1905-ci ildə indiki Ermənistan ərazisində ermənilərin törətdikləri soyqırımı belə səciyyələndirmişdir: «İrəvan mahalı bir yanar dağa, vulkana dönüb nəcib islam millətini yandırmaqda, boğmaqda idi…» Yalnız “Difai” partiyasının Gəncədə meydana çıxmasından, onun yerli şöbələrinin yaranmasından və bu partiyanın üzvlərinin erməni terroruna qarşı eyni üsullarla mübarizə aparmasından sonra qırğınlara son qoyulmuşdu. XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərində azərbaycanlı əhalinin sayı erməni əhalisinin sayına təqribən bərabər idi (12,5 min nəfər). Lakin 1905–1906-cı illərdə İrəvanda ermənilərin törətdikləri kütləvi qırğınlardan sonra əhalinin etnik tərkibi ermənilərin xeyrinə dəyişmişdi. İmkanlı azərbaycanlıların bir qisminin İrəvandan köçməsi şəhərdə azərbaycanlıların mövqeyini xeyli dərəcədə zəiflətmişdi. Araşdırmaların nəticəsi göstərir ki, 1905–1906-cı illərdə sayları on min silahlıdan artıq olan erməni birləşmələri Bakıda, İrəvan şəhərində və onun ətraf kəndlərində, Eçmiədzin (Üçkilsə), Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan qəzalarında, Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasının Gorus, Qapan (Qafan) və Qarakilsə (Sisyan) nahiyələrində, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl, Qazax qəzalarında, Tiflis şəhərində və Borçalıda kütləvi qırğınlar törətmiş, 200-dən artıq yaşayış məntəqəsini viran qoymuşlar. 1918–1920-ci illər soyqırımı Birinci Dünya müharibəsi illərində Şərqi Anadolunu ələ keçirmək üçün hücuma keçən Rusiya ordusunun tərkibində hərbi xidmət keçən 150 min erməni əsgəri var idi. Üstəlik, tərkibində təqribən 10 min könüllünü birləşdirən 4 erməni drujinası da Eçmiədzin kilsəsinin xeyir-duası ilə Cənubi Azərbaycan ərazisindən (Xoy, Urmiya, Səlmas əyalətləri üzərindən) və Qars vilayəti üzərindən hərəkət edərək rus qoşunlarına qoşulmuşdu. Fürsətdən istifadə edən erməni silahlıları keçdikləri yolların üzərindəki azərbaycanlı və türk kəndlərini darmadağın edir, əhalisini ucdantutma məhv edirdilər. 1917-ci ilin noyabrında Rusiyada hakimiyyət çevrilişi nəticəsində rus qoşunlarının silah-sursatı erməni komandirlərinə təhvil verərək Şərqi Anadoludan geri çəkilməsindən sonra ermənilər qırğınların miqyasını daha da genişləndirmişdilər. 1918-ci ilin fevralından etibarən türk qoşunları əks hücuma keçərək erməni qoşunlarını Şərqi Anadoludan təmizləmişdi. Ermənilərin və onların havadarlarının Birinci Dünya müharibəsi dövründə Şərqi Anadoluda müstəqil erməni dövləti yaratmaq niyyətləri baş tutmamasından sonra İrəvan quberniyası və ona bitişik ərazilərdə erməni dövləti yaratmaq ideyası gündəliyə gəlmişdi. Andranikin, Hamazaspın, Dronun, Njdehin komandanlığı altında geri çəkilən erməni ordusu əvvəlcə Ərzurum və Qars vilayətlərində, sonra isə İrəvan quberniyasında və Zəngəzurda müsəlmanlara qarşı əsl soyqırım həyata keçirmişdi. Şərqi Anadolunun Rusiya işğalı dövründə qırğınlar törədilməsində iştirak edən ermənilər də erməni qoşunları ilə bərabər Cənubi Qafqaza axışmışdılar. Həmin dövrdə Türkiyədən gələn 350 min erməninin böyük bir qismi İrəvan quberniyasında məskunlaşmış, nəticədə azərbaycanlıların vəziyyəti daha da ağırlaşmışdı. 1918-ci ilin mart ayınadək erməni silahlı dəstələri təkcə İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında 32, Eçimədzin qəzasında 84, Novo-Bəyazid qəzasında 7 və Sürməli qəzasında 75 kəndi – üst-üstə 198 kəndi darmadağın etmiş, həmin qəzalarda təqribən 135 min nəfər soydaşımızı soyqırıma məruz qoymuşdu. İrəvan quberniyasından olan qaçqınların problemi ilə məşğul olmaq üçün hələ 1918-ci ilin martında Cənubi Qafqaz (Zaqafqaziya) Seymi nəzdindəki Müsəlman fraksiyasının qaçqınlar şöbəsi yaradılmışdı. Müsəlman fraksiyası Seym hökuməti qarşısında məsələ qaldırmış, nəticədə İrəvan quberniyasında müsəlmanlara qarşı edilən qırğınlara son qoyulması məqsədilə nümayəndə heyəti göndərilmiş, araşdırmaların nəticələri Seymin iclasında müzakirə edilmiş, qaçqınların vəziyyətinin müəyyən dərəcədə yüngülləşməsinə nail olunmuşdusa da, qırğınları dayandırmaq mümkün olmamışdı. İrəvan quberniyasında yaşayan müsəlmanlara yardım etmək üçün Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin İrəvan şəhərində şöbəsi yaradılmışdı. İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların kütləvi qırğınlarının birinci mərhələsi tarixi Azərbaycan torpaqlarında ilk dəfə müstəqil erməni dövlətinin yaranması ərəfəsinə təsadüf edirdi. 1918-ci il mayın 26-da Cənubi Qafqaz Seymi özünü buraxmış və Gürcüstan müstəqilliyini elan etmişdi. Müsəlman Milli Şurasının mayın 27-də keçirilən iclasında Nəsib bəy Yusifbəyov bildirir ki, Batum konfransında təmsil olunan Türkiyə nümayəndə heyətinin qənaəti belədir ki, Cənubi Qafqaz müstəqilliyini qorumalıdır, onun birliyinin və həmrəyliyinin qorunması üçün ermənilərə bir qədər torpaq güzəşt olunmalıdır. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın və Ermənistanın müstəqilliyi elan edilir. Mayın 29-da Müsəlman Milli Şurasının iclasında İrəvanın siyasi mərkəz kimi Ermənistana güzəşt edilməsi haqqında qərar qəbul edilir. Milli Şuranın İrəvandan olan üzvləri bu güzəştə dərhal öz etirazını bildirirlər. Lakin qərar Milli şuranın 28 üzvündən 16-sının razılığı, üç nəfərin bitərəf qalması və bir nəfərin etiraz səsi ilə qəbul edilir. Milli Şuranın iyunun 1-də keçirilən iclasında Şuranın İrəvandan olan üzvləri Mir Hidayət Seyidov, Bağır Rizayev və Nəriman bəy Nərimanbəyov İrəvanın Ermənistana güzəşt edilməsi haqqında qərara yazılı şəkildə etirazlarını bildirsələr də nəticəsi olmur. İrəvan quberniyasından alınan həyəcanlı xəbərləri yerində öyrənmək üçün nümayəndə heyəti göndərmək qərara alınır. Şərqi Anadoluda türklərə qarşı kütləvi qırğınlar törədən erməni silahlı dəstələrini təqib edən türk qoşunları 1918-ci ilin mayında Gümrü və Böyük Qarakilsə şəhərlərini erməni dəstələrindən təmizləmişdi. Türk ordusu İrəvan şəhərinin 7 kilometrliyindəki Uluxanlı stansiyasınadək gəlib çatsa da, şəhərə daxil olmadan Naxçıvan istiqamətində hərəkət etmişdi. İyunun 4-də Batumda Türkiyə ilə Ermənistan arasında imzalanan sülh və dostluq haqqında barış müqaviləsinə əsasən Ermənistan Respublikasının ərazisi təqribən 10 min kv.km, əhalisi isə 321 min nəfər (o cümlədən 230 min erməni, 80 min müsəlman, 5 min yezidi kürdləri, 6 min digər millətlər) təşkil edirdi. Bu respublikanın ərazisinə Novo-Bəyazid qəzası, İrəvan qəzasının beşdə üçü, Eçmiədzin qəzasının dörddə biri, Aleksandropol qəzasının dörddə biri daxil idi. Milli Şuranın iyunun 13-də keçirilən iclasında ermənilərin müsəlmanlara qarşı törətdikləri qırğınlar barədə İrəvandan gələn xəbərlər müzakirə edilir. İrəvan quberniyası ərazisində ev-eşiyindən didərgin salınan və ac-yalavac dolanan qaçqınların sayının 150 min nəfərə çatdığı, ermənilərin 206 kəndi dağıtdığı bildirilir. Milli Şura İrəvan quberniyasındakı qaçqınlara maddi yardım göstərilməsi üçün nümayəndə göndərməyi qərara alır. Həmçinin İrəvan quberniyası ərazisində mövcud olan türk qoşunlarının komandanlığından xahiş edilir ki, qaçqınlara ərzaq yardımı etsin və onların öz yer-yurdlarına qayıtmaları üçün Ermənistan hökumətinə təsir göstərsin. Andranikin komandanlığı altinda erməni silahlı dəstələrinin Zəngəzuru ələ keçirməsi, Ermənistan hökumətinin Dağlıq Qarabağı mübahisəli ərazi hesab etməsi Azərbaycan diplomatiyasını adekvat addım atmağa vadar etmişdi. Azərbaycanın Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəsi Ermənistanın Gürcüstandakı nümayəndəsinə məktubunda Qarabağın mübahisəli zona hesab edilməsi haqqında Ermənistanın iddiasının tərəflər arasında əldə olunmuş razılığın pozulması demək olduğunu, Azərbaycan tərəfinin də İrəvan şəhərinə, İrəvan quberniyasının Eçmiədzin, Novo-Bəyazid və İrəvan qəzalarının bir hissəsinə ərazi iddiası hüququnu özündə saxladığını bildirmişdi. 1918-ci il oktyabrın 30-da imzalanan Mudros sazişinə əsasən türk qoşunlarının Cənubi Qafqazdan geri çəkilməsindən sonra ermənilərin İrəvan quberniyası ərazisində azərbaycanlılara qarşı kütləvi qarət-qırğınlarının ikinci mərhələsi başlanmışdır. Azərbaycan hökuməti dekabrın sonlarında Məhəmməd xan Təkinskini Ermənistanda diplomatik nümayəndə təyin edir. Azərbaycanın İrəvanda diplomatik nümayəndəliyi fəaliyyətə başlayanadək İrəvan quberniyası ərazisində ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər barədə beynəlxalq təşkilatları, Azərbaycan mətbuatını və rəsmi dairələrini İrəvan Müsəlman Milli Şurası, İrəvan Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti və İrəvan Quberniyası Həmyerliləri Təşkilatı məlumatlandırırdı. İrəvan Quberniyası Həmyerliləri Təşkilatının sədri Teymur xan Makinskinin 4 yanvar 1919-cu ildə göndərdiyi məlumatda deyilirdi ki, 1917-ci ilin dekabrından 1918-ci ilin iyun ayına – yəni türk qoşunlarının gəlişinədək İrəvan quberniyasında erməni hərbi dəstələri tərəfindən 200-dən çox müsəlman yaşayış məntəqəsi dağıdılmış, qarət edilmiş, yandırılmış, əhalisinin bir qismi öldürülmüş, bir qismi də dağlara qaçaraq aclıqdan və soyuqdan məhv olmuşlar. Onun məlumatına görə, erməni silahlı dəstələri Sürməli qəzasını bütünlüklə, İrəvan, Eçmiədzin, Şərur-Dərələyəz qəzalarının bir hissəsini ələ keçirərək Naxçıvan istiqamətində hərəkət edirlər. Təqsirsiz müsəlman əhalisi ya məhv edilir, ya da öz kəndlərindən qovularaq dağ yolları ilə İrana qaçırlar ki, bu da elə labüd ölüm deməkdir. Teymur xan Makinski zorla boşaldılmış müsəlman kəndlərində Türkiyədən gələn erməni qaçqınlarının məskunlaşdığını yazırdı.

Azərbaycanlılara qarşı soyqırımlar 1905–1906-cı illərdə Rusiyada baş verən iğtişaşlardan fürsət kimi istifadə edən ermənilər, Bakı, İrəvan, Yelizavetpol (Gəncə) və Tiflis quberniyalarında dinc azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törətmişlər. Erməni silahlı dəstələri İrəvan-Naxçıvan-Zəngəzur-Qarabağ və Qazax-Gəncə istiqamətlərində yerləşən azərbaycanlı yaşayış məskənlərinin əhalisini qırmaqla, qovmaqla və həmin ərazilərdə erməniləri məskunlaşdırmaqla gələcəkdə qurmaq istədikləri “Böyük Ermənistan” dövlətinin əsasını qoymaq istəyirdilər. XIX əsrin 90-cı illərində xarici dövlətlərin təhriki ilə Türkiyə ərazisində baş qaldıran erməni üsyanlarının yatırılmasından sonra 400 mindən artıq erməni (onların bir çoxu silahlı idi) cənubi Qafqaza axışmışdı. Qaçqın erməni ailələrini məskunlaşdırmaq üçün erməni kilsəsi, erməni siyasi partiyaları və erməni ziyalıları birgə “çıxış yolu” tapmışdılar: silah gücünə, kütləvi qırğınlar törətməklə azərbaycanlıları öz tarixi-etnik torpaqlarından qovmaq, boşaldılan ərazilərdə erməni ailələrini məskunlaşdırmaq. “Kaspi” qəzetinin müxbiri həmin dövrdə İrəvandan alınan məktublar əsasında yazırdı ki, ermənilər İrəvan quberniyasından bütün müsəlmanları sıxışdırıb çıxarmağı və sərbəst surətdə onların yerində Türkiyədən gələn erməniləri məskunlaşdırmağı qərara alıblar. 1897-ci il ümum-Rusiya əhalisinin siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə İrəvan quberniyasında mövcud olan 1301 kənddən 959-da türklər, 342-də ermənilər məskunlaşmışdı. İrəvan şəhərinin daxil olduğu İrəvan qəzasında mövcud olan 221 kənddən 151-də türklər, 55-də ermənilər, 15 kənddə isə ermənilərlə türklər qarışıq şəkildə yaşayırdılar. Azərbaycanlı kəndləri üzük qaşı kimi İrəvan şəhərini əhatə edirdi. Ona görə də ermənilərin törətdiyi qırğınlar İrəvandan başlayaraq ətraf bölgələrdə davam etdirilmişdi. 1905-ci il fevralın əvvəlində Bakıda ermənilər tərəfindən bir nəfər azərbaycanlının şəhərin mərkəzində qətl edilməsindən sonra o dövrün mətbuatında “erməni-müsəlman qırğınları” adlandırılan kütləvi iğtişaşlar başlanmışdı. Erməni siyasi partiyaları “Daşnaksutyun” və “Hnçak” partiyalarının terrorçu silahlı dəstələrinin törətdikləri qırğınlara Çar Rusiyası administrasiyasının biganə qalması qırğınların miqyasının genişlənməsinə səbəb olmuş, iğtişaşlar tezliklə İrəvan şəhərinə də sirayət etmişdi. Əsərlərini A-do imzası ilə çap etdirən erməni müəllifinin (onun əsl adı Hovanes Ter-Martirosyandır) verdiyi məlumata görə, İrəvan şəhərində birinci erməni-türk toqquşması 20-22 fevral 1905-ci il tarixində baş vermişdir. Fevralın 20-də bazar günü səhər saat 10-da şəhərdə ermənilər şayiə yayırlar ki, guya Qantar (Tərəzi) meydanında türklər erməniləri doğrayırlar”. Şəhərdə böyük çaxnaşma yaranır. Bazardakı ermənilər şəhərin erməni hissəsinə, türklər isə türklər yaşayan hissəsinə qaçışırlar, bir neçə saniyə ərzində bazar tamamilə boşalır. Təxminən 15 dəqiqə davam edən atışmadan sonra şəhər xəstəxanasına bir-birinin ardınca ölülər və yaralılar daşınır. Bir qədər sonra ölən və yaralanların sayı 14-ə çatır. Fevralın 21-22-də də qırğınlar davam etmişdir. A-donun məlumatına görə, İrəvan şəhərində baş verən birinci toqquşma nəticəsində hər iki tərəfdən 54 nəfər öldürülmüş və yaralanmışdır. Şəhərdə ticarətə 5 gün ərzində ara verilmişdir. Erməni silahlı dəstələrinin növbəti hədəfi Naxçıvan qəzası olmuşdur. 1905-ci il mayın 5-də erməni silahlılarının ermənilər yaşayan Şıxmahmud kəndinin yaxınlığından keçən üç nəfər Cəhri kəndinin sakinlərini yaralamaları ilə Naxçıvan qəzasında erməni-müsəlman qırğınları başlanmışdır. Qafqazın canişini Voronsov-Daşkov iğtişaşların qarşısının alınması üçün general Maqsud Əlixanov-Avarskini Naxçıvana göndərir. (M.Əlixanov-Avarski general Hüseyn Naxçıvanskinin bacısının əri idi. Ona görə də “Daşnaksutyun” partiyası Əlixanov-Avarskiyə ölüm hökmü çıxartmışdı. İkinci Qafqaz diviziyasının komandanı olan general-leytenant Əlixanov-Avarski 1907-ci il iyulun 3-də Gümrüdə erməni terrorçuları Dro, Kamo tərəfindən qətlə yetirilmişdi). Ermənilər Naxçıvan qəzasında azərbaycanlılardan layiqli cavab aldıqdan sonra qınlarına çəkilmiş, qırğınların mərkəzini Şərur-Dərələyəz və İrəvan qəzarlarına keçirməyə nail olmuşdular. Naxçıvanda qırğınlar dayandırılan kimi, ermənilər İrəvanda yenidən qarışıqlıq olacağı haqda xəbərlər yaymağa başlamışdılar. Qarşıdan gələn təhlükəni aradan qaldırmaq üçün şəhərin erməni və müsəlman nümayəndələri yığışıb birgə tədbirlər həyata keçirməyi qərara almışdılar. Quberniya rəhbərliyinin yardımı ilə hər iki millətin nümayəndələrindən ibarət 22 nəfərlik sərəncamçı komissiya təşkil olunmuşdu. Şəhərə nəzarət etmək üçün onu kvartallara bölmüş və hər bir kvartala nəzarət etmək üçün bir neçə nüfuzlu erməni və müsəlman ayrılmışdı. Şəhər polismeysterindən xahiş edilmişdi ki, komissiyaya yardım etsin və mühafizəni gücləndirsin. Lakin görülən tədbirlər İrəvanda növbəti qırğınların qarşısının alınması üçün yetərli olmamışdı. Mayın 23-26-da İrəvan şəhərində baş verən ikinci qırğınlar miqyasına görə daha dəhşətli olmuşdu. İrəvan şəhərində baş verən qırğınlar, ermənilərin törətdikləri qətl və qarətlər haqqında o dövrün qəzetlərindən bəziləri doğru-dürüst xəbərlər verirdilər. Nisbətən tərəfsiz qəzet hesab olunan “Qafqaz” qəzetində verilən xəbərə görə, İrəvanda iğtişaşların davam etdiyi ilk üç gün ərzində 31 nəfər – 9 erməni, 21 müsəlman, 1 aysor öldürülmüş, 24 erməni, 10 müsəlman, 1 yəhudi və 1 rus yaralanmışdır. Mayın 26-da baş verən qırğınlar haqqında isə “Kaspi” qəzeti “Tiflisskiy listok” qəzetinə istinadən yazırdı ki, bir tatarın (azərbaycanlının) evinə atılan bombadan 24 nəfər ölüb və yaralanıb, tatarların məskun olduqları Təpəbaşı məhəlləsində də bombalarla evlər partladılıb, çoxlu adam tələf olub, Zəngi dərəsində də çoxlu həlak olanlar var. Erməni silahlı dəstələri İrəvan şəhərini üzük qaşı kimi əhatə edən azərbaycanlı kəndlərinə silahlı hücumlar edərək onları yandırmış, əhalisinin böyük əksəriyyətini məhv etmişdilər. Üç aylıq fasilədən sonra 1905-ci il sentyabrın 18-də İrəvanda üçüncü erməni-müsəlman qırğınları başlanmışdır. İrəvan quberniyasının general-qubernatoru prins Lui Napoleon Bonapartın (Fransanın imperatoru Napoleon I Bonapartın nəslindəndir) sentyabrın 19-da İrəvandan göndərdiyi teleqramda deyilirdi ki, sentyabrın 18-də gündüz saat 3-də 10 nəfər müsəlman şəhərdən kəndə qayıdarkən şəhərətrafı bağların yanında orada olan ermənilərdən biri atəş açmış, nəticədə bir nəfər tatar ölmüş, biri isə ölümcül yaralanmışdır. Dərhal hadisə yerinə mühafizə növbətçisi, pristavın köməkliyi ilə atlı qoşun hissələri gəlmiş, onlar bağda 5 ermənini həbs etmişlər. Saat 5-də tutulmuş ermənilər şəhərə gətirilmiş, onların ətrafına erməni və müsəlman dəstəsi toplaşmış, hay-küy salmağa başlamışlar. Atlı dəstəyə əmr verilmişdir ki, toplaşan dəstəni dağıtsın, bundan sonra dəstə bazar və bulvar tərəfə istiqamətlənmişdir. Müsəlmanlardan birinin atəş açması ilə kütləvi atışma başlanılmış, iğtişaşlar zamanı 8 müsəlman, 2 erməni öldürülmüş, 3 müsəlman, 8 erməni yaralanmışdır. General-qubernator Napoleonun iğtişaşların qarşısını qətiyyətlə alması ermənilərə sərf etmirdi. Onlar hər vasitə ilə onun vəzifədən uzaqlaşdırılmasına çalışırdılar. Qafqazın canişini ermənipərəst Voronsov-Daşkov üçüncü erməni-türk qırğınlarının yatırılmasından bir müddət sonra Napoleonu general-qubernator vəzifəsindən azad etmişdi.

Из российской псарни выпустили в соцсети новую партию ботов, гётов, козлов, уродов, тварей, мразей, циников. Эти виртуальные обезьяны видать не понимают, что всё в этом мире возвращается. Иногда даже сторицей. Будьте вы трижды прокляты, кремляди!

Россия и сбитые самолёты: путь отрицания, тактика замалчивания Эльчин Ласи-заде Caliber.Az Россия не принимает выводы Международной организации гражданской авиации (ИКАО), Совет которой признал Россию ответственной за крушение Boeing MH17 авиакомпании Malaysia Airlines в Донбассе в 2014 году, заявил журналистам пресс-секретарь президента России Дмитрий Песков. «Наша позиция хорошо известна: Россия не была той страной, которая принимала участие в расследовании этого происшествия, поэтому все ангажированные какие-то выводы мы не принимаем», — сказал он. Напомним, что минувшим летом Россия вышла из спора, инициированного в Совете ИКАО Нидерландами и Австралией. Как тогда заявили в российском МИДе, у страны не было возможности «полноценно участвовать в техническом расследовании», а в его окончательных выводах содержалось «значительное число неточностей и нестыковок». Boeing 777 авиакомпании Malaysia Airlines, следовавший рейсом из Амстердама в Куала-Лумпур, разбился 17 июля 2014 года. Все 298 человек на борту погибли. Расследование продолжалось несколько лет. В ноябре 2022 года суд в Гааге пришёл к выводу, что самолёт был сбит из ЗРК «Бук» с поля под посёлком Первомайский. Виновными признали трёх человек, включая бывшего главу «минобороны» так называемой «днр» Игоря Стрелкова (Гиркина), который в настоящее время отбывает в России четырёхлетний срок по делу об экстремизме. Российские власти настаивают на своей непричастности к катастрофе. Медлительность ИКАО Эта история, безусловно, представляет интерес для азербайджанской общественности. 25 декабря 2024 года вблизи города Актау произошла авиакатастрофа самолёта Embraer 190 авиакомпании «Азербайджанские авиалинии» (AZAL), выполнявшего рейс J2-8243 по маршруту Баку – Грозный. В результате катастрофы погибли 38 человек из 67 находившихся на борту, включая обоих пилотов и одного бортпроводника. Президент Азербайджана Ильхам Алиев прямо указал на ответственность представителей Российской Федерации за катастрофу, заявив: «...могу с уверенностью сказать, что вина за то, что азербайджанские граждане погибли в этой катастрофе, лежит на представителях Российской Федерации. И мы требуем справедливости, мы требуем наказания виновных, мы требуем полной прозрачности и человеческого поведения». Он также подчеркнул необходимость справедливости и наказания виновных. Действительно, характер повреждений доказывает, что пассажирский самолёт авиакомпании AZAL был поражён российской системой ПВО «Панцирь-С». Россия отказалась официально, чётко и ясно признать свою вину в авиакатастрофе. Соответственно, наказывать виновных она также не спешит. И всё это уже повлияло и продолжает влиять на характер азербайджано-российских отношений. Вернёмся к эпизоду с крушением малайзийского Boeing MH17 в Донбассе в 2014 году. Вынужден указать на ряд очевидных факторов. Почему на то, чтобы сформулировать столь очевидный вывод, понадобилось более десяти лет? С первых дней после трагедии, унесшей жизни 298 человек, в информационном пространстве множились доказательства — от обломков ракеты «Бук» до перехваченных переговоров сепаратистов, от спутниковых снимков до независимых расследований, включая кропотливую работу международной группы JIT. Все улики указывали на прямое участие российской стороны в поставке оружия и координации действий на месте. ИКАО — структура, призванная обеспечивать безопасность международной авиации. Но в случае с MH17 ИКАО, по сути, выступила догоняющим: выводы, которые мир давно сделал на основании открытых данных, организация подтвердила лишь спустя более чем десятилетие. Тем самым она, возможно, упустила шанс повлиять на глобальные механизмы предотвращения подобных катастроф. Что, собственно говоря, подтвердила и авиакатастрофа самолёта Embraer 190 авиакомпании AZAL. Отрицание очевидного Конечно же, это не единственный вывод, напрашивающийся из случившегося. Совершенно очевиден элемент российской внешнеполитической и пропагандистской стратегии — отрицание очевидного даже перед лицом неопровержимых доказательств. Так было и в случае с Boeing 777, и происходит сейчас — с Embraer 190. Этот поведенческий паттерн уходит корнями в советское прошлое, где любая ошибка, особенно военная, воспринималась как угроза государственной безопасности и подрыв имиджа страны. В случае со сбитым Boeing 777 российская пропаганда тиражировала многочисленные конспирологические теории о якобы «украинских истребителях» или «ошибках ПВО ВСУ». В случае со сбитым Embraer 190 мы услышали бред российской пропаганды про «столкновение пассажирского самолёта со стаей птиц» или про «взрыв на борту самолёта». Россия отказывается признать очевидную вину за сбитый рейс AZAL по тем же причинам, по которым отвергает ответственность за трагедию MH17: признание истины подрывает фундамент её идеологической модели, где государство априори право, а любые обвинения извне — лишь элемент «антироссийского заговора». В таких обстоятельствах перспектива пересмотра азербайджано-российских отношений приобретает всё большую актуальность.

«Конфетная обёртка» армянского реваншизма Вадим Мансуров Журналист Caliber.Az 15 мая в Тиране, накануне 6-го саммита Европейского политического сообщества, премьер-министр Армении Никол Пашинян в интервью азербайджанскому общественному телевидению вновь сделал ряд провокационных заявлений, касающихся территориальных претензий, зафиксированных в Конституции Армении, а также роли Минской группы. МИД Азербайджана оперативно отрегировал на очередной словесный поток Пашиняна, указав на очевидные противоречия. Как отметил пресс-секретарь Министерства иностранных дел Азербайджана Айхан Гаджизаде, для армянской стороны выражение поддержки территориальной целостности в международных договорах не имеет никакого значения, и это неоспоримый факт. «Чтобы убедиться в этом, уместно напомнить о процессе присоединения Армении к Алматинской декларации и о том, как грубо она нарушила это соглашение. Всем известно о существовании действующих законодательных актов, направленных против признания Карабаха частью Азербайджана», — отметил А. Гаджизаде. Какова точка зрения на эти заявления в других странах и какие впечатления вызвали слова армянского премьера? Корреспондент Caliber.Az попросил зарубежных экспертов дать свою оценку новым инсинуациям Пашиняна. Немецкий эксперт Евгений Кудряц полагает, что в интервью Пашиняна, данном 15 мая азербайджанскому Общественному телевидению в Албании, МИД Азербайджана выявил суть проблемы — премьер-министр Армении Никол Пашинян вновь попытался ввести в заблуждение международную общественность. «Речь шла о вопросах, связанных с территориальными претензиями, отражённых в Конституции Армении, а также о судьбе Минской группы, но и в этот раз премьер Пашинян начал уходить от конкретных заявлений. Пашинян сослался на положение Конституции Армении, якобы утверждающее приоритет международных договоров. Он упомянул статью 5, согласно которой международные обязательства, ратифицированные Арменией, якобы имеют приоритет. Однако это заявление некорректно: сама статья не даёт оснований утверждать, что Армения готова отказаться от положений своей конституции, включая упоминания об азербайджанском Карабахе, что противоречит принципу территориальной целостности Азербайджана. Что касается Минской группы — попытки Армении игнорировать или противостоять её официальному роспуску также идут вразрез с текущей политической реальностью и позицией Азербайджана. Мы видим, что премьер-министр избегает чётких ответов на прямые вопросы, демонстрируя уклончивость в важных аспектах мирного урегулирования. Кроме того, как я уже неоднократно подчёркивал, из Конституции Армении необходимо исключить любые ссылки на Карабах. Это критически важно для достижения подлинного и устойчивого мира между странами. Пока же мы не видим решимости в армянском руководстве: несмотря на заявления о возможном референдуме по изменению конституции в следующем году, ни сроков, ни текста будущих изменений представлено не было. Все эти факты указывают на отсутствие у Никола Пашиняна реального желания ускорить процесс заключения мирного договора. Очевидно, что в Азербайджане готовы к справедливому и устойчивому миру, но такие заявления и действия со стороны Армении этому не способствуют», — отметил Е. Кудряц. Казахстанский политолог Азат Ахметов замечает, что очень многое в поведении Еревана доказывает, что Армения имеет явный прицел на военный реванш. А мирные инициативы — это нечто сверху, как конфетная обертка, что скрывает под собой весьма горькую пилюлю. «Последние заявления Пашиняна доказывают, что он так или иначе демонстрирует желание не вносить изменений в Конституцию Армении. В интервью азербайджанскому журналисту Пашинян даже и не пытался это скрывать — все тезисы совершенно старые, до боли знакомые. Мы снова слышим рассуждения о некой особой правовой силе, которой якобы обладают международные договоры над договорами внутригосударственными. Но дело в том, что сама Армения не придерживается такого подхода в своей политике. Элементарно — почему же тогда Армения не стала исполнять четыре резолюции СБ ООН об освобождении от оккупации территории азербайджанского Карабаха? Почему Ереван тянул более 30 лет и делал вид, что это его не касается? А точку ставит тот факт, что Армения продолжает активно вооружаться, и где гарантия тогда, что завтра Армения снова не начнет войну, отказавшись от всех своих обязательств и заявлений?», — резюмировал А. Ахметов.

Болливуд с ядерными ракетами Сергей Богдан Доктор политических наук, специально для Caliber.Az На этой неделе премьер-министр Индии внес свой вклад в разжигание мировой войны. Нарендра Моди пригрозил соседнему Пакистану «уничтожением». Хотя такое заявление последовало сразу за индийской атакой на Пакистан, международное сообщество его проигнорировало. Разрешая Моди крошить международное право, коллективный Запад пытается остановить сотрудничество Индии с РФ и стравить ее с КНР. В свою очередь индийское правительство эксплуатирует заинтересованность глобальных игроков в партнерстве с Дели, и его амбиции растут. Среди прочего индийские власти поддерживают и армянский реваншизм. Но, наблюдая за попытками Дели поиграть в «сверхдержаву», стоит помнить, что гигантские размеры Индии до сих пор обуславливали лишь гигантские провалы в развитии и реализации непомерных амбиций. Кровавая йога или идеальные условия для экстремизма На прошлой неделе мир обсуждал риск столкновения крупнейших государств Азии, обладающих ядерным оружием, — Индии (1,4 млрд населения) и Пакистана (248 млн). После теракта 22 апреля в Кашмире Дели решился на «маленькую победоносную войну». Индийское руководство обвинило Пакистан в организации террористической деятельности и 7 мая атаковало эту соседнюю страну. Правда, справиться с пакистанской армией оказалось непросто, и в Дели поспешили свернуть противостояние уже через четыре дня, в прошлое воскресенье. Во всех действиях и заявлениях индийского руководства есть важные нюансы, о которых стоит сказать отдельно, поскольку они ярко иллюстрируют, «что не так» с современной мировой политикой. Начнем с того, что обвинения в адрес Исламабада изображают ситуацию в карикатурном виде — как будто всемогущие пакистанские спецслужбы нарушают покой мирной Индии. Но нет ни мирной Индии, ни покоя ее гражданам, в особенности тем из них, кто не придерживается радикальной версии индуизма, за которую выступает правящая партия. Еще хуже приходится мусульманам и сикхам. Среди примеров массовой дискриминации мусульманских граждан Индии разных национальностей — ситуация в Кашмире на индийско-пакистанско-китайском пограничье. Статус Кашмира по результатам британской колонизации остался неопределенным, уходя с субконтинента британские руководители, в частности лично Черчилль, превратили его в вечно кровоточащую рану. Они создали на Индостане два государства по конфессиональному признаку, но так и не предоставили населению некоторых областей возможности выбирать, к какому государству присоединяться. Среди таких областей был и Кашмир с преимущественно мусульманским населением. Проблемы начались сразу же в конце 1940-х, в ответ на социально-экономическую маргинализацию, дискриминацию и репрессии со стороны индийского правительства в самом проблемном штате Джамму и Кашмир росли радикальные движения. Ответом на это могло бы быть развитие области, инклюзивное и партиципативное решение вопроса о ее статусе. Но этого не произошло, а в последние лет пятнадцать Индия и вовсе активно двинулась в сторону превращения во все менее секулярное государство, делающее ставку на индуизм — рискованная идея, учитывая значительное число граждан-неиндуистов (одних мусульман — 230 млн). Во главе этого процесса встал Нарендра Моди и возглавляемая им националистическая Индийская народная партия («Бхаратия джаната парти»). Они пришли к власти в Дели в 2014 году и немедленно принялись продвигать концепцию индийского этнического национализма, известную как «хиндутва». Рассказы о великой древней культуре индуизма (многие из которых основаны лишь на воображении идеологов) прикрывали разрушения реальных древних неиндуистских культур региона — сикхских или мусульманских. Только в этом году за «нелегальную застройку» в Индии снесли две мечети и медресе, причем построены они были еще на закате средневековья. А вегетарианство и йогинство Моди и многих его соратников никак не мешало им допускать убийства неиндуистов — не успел Моди возглавить индийский штат Гуджарат, как при его попустительстве был устроен грандиозный погром местных мусульман — тогда в 2002 году толпы индуистских фанатиков как-то на протяжении десяти часов носились по одному из районов столицы штата, убивая и насилуя иноверцев. 97 трупов — было чересчур даже для Индии, но это не помешало Моди в его восхождении к власти! Впоследствии Моди действовал аккуратнее, но продолжал превращать страну в арийское индуистское государство — либеральный западный истеблишмент морщил нос, но не мешал, поскольку Моди проводил прозападную, антикитайскую политику, отдавал индийские рынки и ресурсы Западу и проводил неолиберальный экономический курс. В результате у него все развязывались руки и в отношении мятежного Кашмира, который Моди решил просто раздавить. Именно при нем в 2019 году правительство Индии под предлогом «террористической активности» даже упразднило штат Джамму и Кашмир. При этом данный штат был не обычной областью Республики Индия, а имел давно не работавший, но закрепленный в конституции особый статус в связи с историческими особенностями этого края. Моди растоптал конституцию и разорвал Кашмир на бесправные «союзные территории» Джамму и Кашмир, а также Ладакх. Безоговорочно осуждая теракты против мирных граждан, отметим, что они не могут быть основанием для репрессий против кашмирцев и прочих мусульман. А почва для нападений создана действиями самих индийских властей: именно они и создавали условия для радикализации и организации терактов все эти годы. Ведь беспросветная дискриминация кашмирцев и репрессии против них сопровождались столь же сказочным бардаком в индийском государстве, который там не прекращался с момента его основания. Это — идеальные условия для терроризма, причем, как показывает история, зачастую спецслужбы в такого рода дисфункциональных странах не просто создают общие условия для этого, но и нашпиговывают радикальные группы опасными провокаторами. Со времен российской революции 1905 года, запущенной агентом полиции отцом Гапоном, в этом смысле ничего не изменилось. Не праведный гнев, а попытка продать свои услуги Но здесь следует обратить внимание не только на натужные попытки обвинить Пакистан во всех провалах индийской политики подавления кашмирской оппозиции. Дело в том, что схожие теракты происходили и в прошлом. Да, погибли 26 гражданских лиц, но это далеко не первое такое трагическое событие, и ранее такой реакции на подобные происшествия не было. В чем же дело? Сводить его к личности индийского премьера не стоит — тот умеет включать и выключать свой гнев по мере целесообразности. Лучше обратить внимание на геополитическую конфигурацию. Все произошло на фоне нарастающего противостояния США и Китая, а Пакистан при любых сменах тамошних властей всегда был и остается самым близким союзником Китая. Индийский премьер Моди явно не прочь показать свою военную полезность США, чтобы добиться лучших условий от Трампа, который и от Индии потребовал обеспечить льготные условия для американских фирм. Фактически Моди объявил о политике усиления конфронтации с Пакистаном, которая, повторимся, равнозначна политике противостояния с Китаем. Для Пекина всё, касающееся Пакистана, является частью его собственных интересов — напомним, что даже когда Пакистан развернул полномасштабную тайную войну с СССР в Афганистане, то сделал это первоначально по наущению и под гарантии поддержки именно со стороны КНР. Моди явно пытается выстроить политический курс, который вынудил бы Пекин отвлекаться на индийско-пакистанское противостояние на постоянной основе, что, несомненно, оценят в Вашингтоне. А потому он заявил намерение сделать напряженность хронической, заявив о сведении к минимуму отношений с Пакистаном, объявив: «Если между Индией и Пакистаном и состоятся переговоры, то только по терроризму и оккупированному Пакистаном Кашмиру». Что примечательно, ряд мейнстримных западных СМИ и их прозападных аналогов в других странах просто повторили эти бесцеремонные требования, никак не поясняя читателям, что в последнем случае речь идет о требовании к Пакистану согласиться с территориальной экспансией Индии в Кашмире. Такая реакция закономерна, поскольку западный истеблишмент видит ситуацию именно как возможность подбросить проблем китайцам, тем более что территориальная экспансия Индии в Кашмире означает претензии Дели и к Пекину! Что касается первого требования, то оно гарантирует дальнейшую контролируемую, но поддающуюся накручиванию конфронтацию, и индийское руководство это осознает, поскольку требование это заведомо невыполнимо. Радикальные группы в Кашмире и прочих районах Индии суть продукты прежде всего местных условий, и представлять их креатурами пакистанских или иных иностранных спецслужб — это абсурд, и Исламабад точно не может приказать им прекратить свою деятельность. Несостоявшаяся мировая держава Впрочем, говоря о деструктивных действиях и угрозах индийского руководства в адрес Пакистана, было бы неправильным сводить всё к личности индийского лидера и его партии. Ведущая оппозиционная партия «Индийский национальный конгресс» тоже не только полностью поддержала эту атаку на Пакистан, но и раскритиковала впоследствии правительство за «поспешное» прекращение нападения, а также отказ от более масштабной военной операции. Вторят им и лидеры общественного мнения — индийские интернет-знаменитости требуют больше жесткости в отношении соседней страны. Токсичный индийский национализм, оформленный в доктрины «хиндутвы», за последние десятилетия получил широкое распространение. Рассказывая индийцам о древней могущественной «вечной Индии», ИНП фактически следует идеологии, слепленной во времена британского владычества на основе расистских учений, импортированных из англосаксонских стран. Это импортное происхождение отчасти объясняет саму странную затею — делать ставку на воспевание арийской цивилизации в стране с огромной долей неарийского, дравидийского населения. Впрочем, и многое из того, что ныне считается «скрепами» индийского индуистского общества, — на деле не более чем продукты культурного инжиниринга со стороны британских колонизаторов. Пытаясь покорить огромную, исторически интегрированную страну на Индийском субконтиненте, британцы прежде всего боролись с уже существовавшими социально-политическими структурами. А в них индуисты были тесно связаны с мусульманами, да и государственнические традиции давно уже к тому моменту нельзя было себе представить без участия мусульман. И британцы принялись «раскапывать» древнюю индийскую культуру, якобы загрязненную мусульманами. Собственно, миф санскрита или тех же каст — это результаты работы британских колониальных структур, создавших из фрагментов (порой анахронизмов) индийской реальности того времени новую нужную им культуру. Среди прочего это помогло расистскому англосаксонскому истеблишменту выстроить для своих идейных химер родословную не от североевропейских германских варваров средневековья, а от античной «древней Индии» — ссылаясь на то, что и первые, и последняя объединены собственным «арийством-индоевропейскостью». Да и Гитлер не придумывал нового, а брал у британцев эти бредовые конструкции. И эти конструкции в Индии так никогда развенчаны и не были. Британцы успешно правили субконтинентом — от современной Бирмы и Бангладеш до современной Индии и Пакистана — аж до II Мировой войны (и правили бы дальше, если бы японцы не раскололи британскую колониальную систему в регионе, за пару лет выйдя на границы современной Индии). А затем белые господа вернулись в Лондон, разорвав исторический регион на уязвимые государства — тот же Пакистан британцы позволили создать лишь из двух частей, разделенных сотнями километров индийской территории, пока восточная часть Пакистана не стала отдельным государством Бангладеш в 1975 году. Выстроенная на сомнительных исторических мифах идеология индийского государства не позволила ему нормально взаимодействовать с соседями, прежде всего с крупнейшим из них — Пакистаном, хотя Индия воевала и с Китаем, и разрушительным, но тщетным для себя образом вмешивалась в политику других соседей — прежде всего Афганистана и Шри-Ланки. Результатом стало то, что одна из крупнейших стран мира, которой на заре независимости в 1947 году прочили роль одной из ведущих держав развивающегося мира, осталась бедной, отсталой страной с едва функционирующей государственной системой. Для сравнения — Китай и Индия на старте, в конце 1940-х, находились на примерно одинаковом уровне развития, но вопрос о том, насколько велик разрыв между ними сейчас — риторический, поскольку разрыв не просто в разы, он измеряется целыми историческими эпохами и технологическими укладами. Индийская элита проиграла свой шанс, враждуя с соседями, прежде всего Пакистаном. Кстати, даже это ей удается все хуже — иллюстрацией может служить одна из предыдущих попыток Нарендры Моди атаковать Пакистан. В 2019 году он, как и сейчас, обвинил Пакистан в помощи радикальным группировкам и отправил индийскую армию разбомбить «лагерь террористов», объявив об уничтожении множества боевиков. В ответ на следующий день пакистанцы сбили один индийский истребитель и взяли в плен пилота, а индийцы уничтожили собственный вертолет с экипажем и пассажирами. Правда, о последнем они молчали несколько месяцев. А уже сразу после атаки иностранные журналисты рассказали, что не обнаружили никаких результатов бомбардировки ни со спутника, ни на земле. Если такое имеет место в армии, можно себе представить, как работают менее регламентированные государственные институты Индии. В политическом анализе есть известное выражение «несостоявшееся государство» (failed state), которое применяется к странам с дисфункциональной государственной системой и анархически существующим обществом без всяких перспектив социально-экономического развития и общественных институтов. Так вот, Индию впору уже описывать как «несостоявшуюся мировую державу» (failed global power). Она может бомбить Пакистан и провоцировать Китай, пытаясь продемонстрировать свою ценность для глобального гегемона, может рассказывать о былом величии и даже пытаться дестабилизировать Южный Кавказ. Все это лишь больше подчеркивает банкротство индийского государственного проекта, поскольку придумать более бессмысленные действия для подъема этой страны действительно сложно. Увы, это не умаляет опасности деструктивных последствий такой политики.

блины с кленовым сиропом самое то)